Кешелекнең рухи тормышында бию сәнгатенең әһәмияте бик зур. Ул сәнгать төре  биюче - профессионалга яки биергә яратучы кешегә күп нәрсә өйрәтергә мөмкин. Чын талант иясе белән бәйләнешкә кергәч кенә, халык биюе төрле якты төсләр белән баетыла. Шул талант ияләренең берсе - беренче татар балетмейстеры, Татарстанның халык артисты Гай Таһиров. Ул озак еллар бию сәнгатенең якты мәрҗәннәрен бөртекләп җыйган шәхес. Кеше һәм иҗатчы буларак, Гай Таһиров олы тормыш юлы үткән. Аның язмышы татар халык - сәхнә биюе барлыкка килү белән тыгыз бәйләнгән. Шуның белән дә аның язмышы гадәти түгел.

Хореографның иҗади тормыш юлы турында сөйләгәндә  «иң беренче», «беренчеләрдән» кебек сүзләрне кулланмый мөмкин түгел. Безнең арабыздан китсәләр дә тормышлары дәвам итә торган кешеләр төркеменә керә ул. Гай Таһировның иҗат тормышы Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең алтын хореографик фондына кергән күп кенә хезмәтләрендә, республикабызның музыка сәнгатендә һәм күпсанлы укучыларында дәвам итә.

Гай Хаҗи улы Таһиров 1907 елның 9 нчы гыйнварында Томск губернасының Анжеро - Судженск каласында дөньяга килә. Ул кечкенәдән бию белән мавыга. Шул авыр заманнарда да театр сәнгате белән бәйле булган мәгълүматны өйрәнү өчен барлык булган мөмкинлектән файдаланган. 1925 нче елда ул Казанның  Татар театр техникумындагы «Татар драма театры актеры һәм режиссеры» бүлегенең 2 нче курсына алына. Уку белән беррәттән ул Дәүләт балет студиясендә дә шөгыльләнә.

Гай Таһировның беренче олуг мөгаллиме шул чорда театр техникумында белем бирүче Юлий Муко була. Студент елларында ук булачак татар балетмейстеры  Г.Камал исемендәге драма театрында остазы Муко куйган спектакльләрдә чыгыш ясый. Укуының беренче көннәреннән үк ул музыкаль  спектакльләрнең барлык күмәк һәм хореографик күренешләрендә катнаша. Бик тиздән укытучы һәм укучы чын дусларга әйләнәләр.

1928 елның ахырында Гай Таһиров техникумда укуын тәмамлый. 1929 елдан - Татар академия театрының балетмейстеры.

1931 елның җәй айларында Татарстан районнарына 6 кешедән торган беренче фольклор экспедициясе чыга. Бу төркемдә хореограф Гай Таһиров та була. Экспедициянең төп бурычы: халыкның җыр һәм бию материалын туплау. Фольклорга  нигезләнгән  татар халык биюенең башлангыч тарихын Гай Таһировка төзү насыйп була. Академия театры сәхнәсендә музыкаль-драма спектакле жанры татар халык сәхнә биюенең барлыкка килүендә зур роль уйный, хореография өлкәсендә милли башкару ысулы оешуга этәрә. Монда композитор Салих Сәйдәшев һәм Гай Таһировның бәяләп бетергесез өлеше зур, аннан тыш, җырлы спектакльләр Казан Татар дәүләт академия опера һәм балет театры оешуга җирлек булып тора.

Булачак Татар опера театрының композиторлары, җырчылары һәм биючеләре 1934 елда Мәскәүгә укырга китә. Республикадан 35 укучы арасында Гай Таһиров та була. 1938 елда Зур театр каршындагы  хореография училищесын тәмамлаганнан соң, Гай Таһиров Татар дәүләт академия опера һәм балет театрының баш балетмейстеры булып билгеләнә. Театрда эшләү дәверендә Гай Хаҗи улы Таһиров тарафыннан ватаныбыз һәм чит ил классикларының әсәрләре сәхнәләштерелгән. Аның тынгысыз иҗади хезмәте милли опера һәм балет сәнгатенең үсешендә эйтеп бетергесез зур урын алып тора.

1940 елның декабрендә Гай Таһиров Татар Дәүләт җыр һәм бию ансамблендә чакырылган хореограф буларак эшли башлый, классик бию дәресләрен алып бара. Бөек Ватан сугышы башланганчы ул Сара Садыйкова музыкасына куелган «Өч кыз биюе» исемле беренче хореографик опусын куярга өлгерә. Сугыш тәмамлангач та балетмейстерның бию коллективы белән элемтәсе өзелми. Аның ансамбль белән актив һәм тыгыз эшчәнлеге 50 елларга туры килә. 1952 елда ул һөнәри тәҗрибә туплаган шәхес буларак ансамбльгә балетмейстер булып штатка алына, ә аннан соң инде баш балетмейстер вазифасына керешә.

50 елларда сюжетлы татар сәхнә биюе зур үсеш ала. Бу елларда Таһиров тарафыннан куелган хореографик композицияләр ансамбльнең озак елларга репертуар сәясәтен билгели, милли йөзен ача. Бу елларда һәм соңрак Гай Таһиров «Кош караучы һәм сыер савучы», «Башмагым», «Зәңгәр шәл», «Батракчы», «Тракторчы»  һәм башка сюжетлы яки сюжет элементлары кергән әсәрләр куя. Милли хореографик репертуар өстендә эшләгәндә Гай Таһиров һәрвакыт җыелган фольклорга нигезләнә. Аның иҗатында фольклор икенче сулыш ала, шул ук вакытта аңлаешлы һәм яраткан халык сәнгате дә булып кала. Татар биюе халык арасында популярлык казана, чөнки бу биюнең тамырларында  халык иҗаты ята. Остазның шәхси кичерешләре белән бәйләнгән халык биюе тарихны чагылдыра һәм тормыш көзгесенә әйләнә.

Ансамбльдә балетмейстер буларак  эшләү дәверендә Гай Таһиров 70 тән артык хореографик композиция иҗат итә. Монда татар гына түгел, рус, украин, башкорт һәм башка милләт биюләре дә керә. Әмма аның иҗатының төп юнәлеше булып  һәрвакыт милли моңнар кала.

Бай эш тәҗрибәсе Гай Таһировка җыелган белемнәрен өлешчә гомумиләштерергә мөмкинлек бирә. Гай Хаҗи улы үз китапларында татар биюенең әлифбасын барлыкка китерә  – милли хәрәкәтләрне терминнар ярдәмендә билгеләп чыга. Бу фундаменталь хезмәтнең тарихта гомерлеккә калачагын һәм күп кенә булачак биючеләр әзерләүдә нигез булып торачагын әйтеп тору кирәк микән? Гай Таһиров үзе төзегән әлифба нигезендә Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбле артистларына, Казан дәүләт мәдәният институты студентларына (озак еллар ул анда Урта Идел буе халыкларының биюе буенча махсус курс алып бара), Татарстан һәм башка регион биючеләренә белемнәрен бирә. Аның таланты белән тупланган китаплар һәм биюләр бөек шәхесебез юлын дәвам итүчеләр өчен яшәү һәм илһам чыганагы буларак республикабызның алтын бию фондын тәшкил итеп тора.

 Гай Хаҗи улы Таһиров күп очракта беренче һәм бердәнбер булган, нәкъ менә ул киләсе буын хореографлар өчен  нигез салып калдырган. Шуңа күрә  бүген дә татар халык сәхнә биюе яши һәм киң үсештә!

Фәйзи Әдһәм улы Гаскәров 1912 елның 21 октябрендә  якынча Уфа шәһәрендә яки Уфа губерниясенең Бирск каласында туган дип фаразлана.

Фәйзигә табигатьтән музыкаль ишетү сәләте бирелгән. Балачакта ук инде ул  берничә музыка уен коралында уйнарга өйрәнә. 1927-1928 елларда яшүсмер Башкорт күчмә театрына эшкә урнаша. Анда ул драма актеры, биюче һәм башкаручы  һөнәрләрен үзләштерә.

Фәйзи Гаскәровның СССРның Зур театры каршында эшләгән Мәскәү хореография мәктәбенә укырга керү теләге була. 1928 елда үзенең бар үҗәтлеген кулланып, бу абруйлы уку йортына укырга керә. Уку дәверендә ул Зур театр куелышларында (постановкаларда) катнашып, бәяләп бетергесез белем һәм тәҗрибә туплый. Фәйзи Гаскәровның XX гасыр бөек балетмейстеры һәм хореографы Игорь Моисеев белән беренче очрашуы нәкъ менә Зур театр сәхнәсендә була.

1932 елда Гаскәров опера театрында милли балет труппасы тудыру идеясе белән Уфага кайта. Надежда Константиновна Крупская ярдәме белән бу планнар тормышка аша. Ә 1937 елда Игорь Моисеев аны янәдән Мәскәүгә яңа төзелгән СССРның Дәүләт халык бию ансамбленә эшкә чакыра. Фәйзи анда үзенең башкару осталыгын баета, маэстродан киләсе иҗат юлында кирәк булачак  барлык нечкәлекләрне өйрәнә : уку  һәм репетиция эшләре, бию композициясе һәм фольклор, административ күнекмәләр.

Бервакыт биюче һәм балетмейстер Фәйзи Гаскәров Игорь Моисеевка «Халыкчан сәхнә биюен куяр өчен нәрсә белергә кирәк?»,- дигән сорау биргән. «Шактый нәрсә белергә кирәк,- дип җавап биргән XX гасырның бөек биючесе һәм балетмейстеры. - Иң беренче чиратта, халык иҗатына намуслы мөнәсәбәт булырга тиеш. Беркайчан да аны бозып күрсәтергә ярамый, халык ясалмалылыкны (алдауны) кабул итмәячәк. Шулай ук, биюдә күзаллаган натураны җентекләп өйрәнергә, халыкның гореф-гадәтен, музыкасын, көнкүреш әйберләре белән танышырга кирәк. Бәлки шул очракта гына халыкчан пландагы бию куеп булыр. Халык хореографиясен яратучы кеше - ул эзләнүче, фольклорист, музыкант, тарихчы һәм әлбәттә, югары  хыял диңгезендә оча белүче дә булырга тиеш!»

Оста биюченең бу сүзләре Фәйзи Гаскәров күңелендә гомерлеккә уелып калган. Аның барлык  иҗади тормыш юлында әлеге сүзләр остазының укучысына биргән алтын киңәшләре буларак сакланган.

Милли бию коллективы төзү турындагы уй Фәйзи Гаскәровны берөзлексез тынгысызлап тора. Укытучысының киңәшләрен истә тотып, ул Уфага кайта һәм үзенең хореографик башлангычын оештыра. Башкортстанның һәм Татарстанның бию коллективларында эшләгәндә, хореограф буларак көчле фантазиягә, иҗади кыюлык һәм үҗәтлек сәләтенә ия буларак, ул һәрвакыт мөһим бер әйберне – хореографик әсәрләрдә үзенә генә хас булган үзенчәлекләре аркылы халыкның күңелен саклап калу, милли сәхнә колоритын һәм психологик кәеф булдыруны күз алдында тота. Гаскәров  өчен һәрвакытта да аерым алган хәрәкәтнең бер хәрефе түгел, ә биюнең тулы образы мөһим булды.

Зөләйха Саттар кызы Әхмәтова сүзләренә караганда, 1944 елның августында Татар Дәүләт җыр һәм бию ансамбленә Фәйзи Гаскәровның килүе коллектив өчен бик мөһим вакыйга була: «Әлбәттә, хореография өлкәсендә аның кебек киң белемле, зур тәҗрибәле белгечләр республикабызда юк иде. Аның фикере абруйга ия, аның белән һәрвакыт киңәшләшәләр иде».

Гаскәровның биюләре турында эпитетлар белән генә түгел, ә һәркайсын аерым сөйләп чыгып була. Бу аларның башыннан ук сюжетлы бию икәнен аңлата. Әлбәттә, элегрәк тә, Юлий Муко һәм Гай Таһиров куелышларында  аерым сюжет үзенчәлекләре бар иде, әмма гомумән, татар халкының сюжетлы биюе милли хореография сәхнәсендә республикабызга Фәйзи Гаскәров килгәч үсеш алды.

Ансамбльдә барлык биюләр дә диярлек я җырны дәвам итәләр, яки җырны аерым сәнгатьле алымнар белән баеталар. Без ансамбльдә булган һәр вокал-хореографик композицияләрне санап китмибез. Алар бик күп, ә менә ансамбль иҗатында шушы төрнең башлангычында торучылар Зөләйха Әхмәтова белән Фәйзи Гаскәров булды дип әйтү артык булмас. Шуны да әйтү кирәк, коллективның визит карточкасына әверелгән берничә иҗади төрне (уен, музыка, җыр, бию) бергә кушып башкару борынгы чордан килгән. 1950 елның ахырында Фәйзи Әдһәм улы Гаскәров Уфага кайтып китә. Әмма балетмейстер ансамбльгә үзенең постановкаларын куяр өчен Казанга бик еш килеп йөри.

1960 - 1970 еллардагы Фәйзи Гаскәровның  формасы һәм эчтәлеге буенча үзенчәлеге белән аерылып торучы постановкалары  ансамбльнең озак елларга иҗади юлын билгели. Бер тема, фикер, сәнгати алымнар һәм башка иҗади үзенчәлекләре буенча тулы бер бүлек булып баручы «Тула өмәсе», «Сабан туе», һәм 60 еллар ахырында башка эчтәлектә куелган «Аулак өй»  вокаль-хореографик композицияләр турында сүз бара.

Фәйзи Гаскәров куйган гүзәл иҗади проектлар берничә язмышка җитәр иде. Бу шәхес тормышының соңгы көненә кадәр иҗат учагында янды, һәрвакыт язды, планнар корды, бию сәнгатенең киләчәге турында уйланды. Ул зур талант иясе, тырыш һәм бик акыллы кеше иде. Шуңа күрә дә аның хореографик әсәрләре ике республиканың - Татарстан һәм Башкортстанның  алтын фондларына керде.

Әхмәт Закир улы  Кәлимуллин 1919 елның 10 июнендә Татарстанның Питрәч районы Татар Тау Иле авылында крестьян  гаиләсендә туган.

Ул завод – фабрика училищесында укыганда бию сәнгате белән кызыксына. Һәвәскәр хореографик коллективта алган тәҗрибә Әхмәткә  1938 елда ТАССР Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең бию төркеменә эшкә керергә мөмкинлек бирә.

Әхмәт Закир улы  Кәлимуллинның үзенең иҗаты белән инандырган төп идеясе - сәнгатькә табыну һәм үзен сәнгатьнең бер өлеше итеп хис итү.

1941 елда Мәскәүдә  узачак декада көннәрендә опера һәм балет театры спектакльләрендә һәм йомгаклау концерты өчен театр каршында 40 кешедән торган балалар бию төркеме оештырыла.  Бу төркемдәге малайларга «Татар биюе»н куяр өчен укытучы итеп махсус Әхмәт Кәлимуллинны чакыралар. Шулай итеп, 02.06.1941 елдагы Татар опера һәм балет театрының  97 нче әмерендә  22 яшьлек Әхмәт Кәлимуллин нәкъ менә татар биюе өлкәсендәге белгечләр арасында иң яхшыларның берсе дип танылды. Әмма иҗади планнарга тормышка ашарга насыйп булмый,  Бөек Ватан сугышы башлана һәм Әхмәт Закир улы фронтка китә.

1946 нчы елда Казанга кайткач, Әхмәт Кәлимуллин Татар опера һәм балет театрында балет биючесе булып эшли, ә 1954 елда ул Республика халык иҗаты йортының хореография бүлеге җитәкчесе була. Шул вакыттан алып А. 3. Кәлимуллин татар милли пластикага нигезләнеп корылган хореографик композицияләрнең югары талантлы куючысы булып таныла.

Әхмәт Кәлимуллин бию куяр өчен бернинди уку йортларында да укымаган, моңа кадәр мөмкинлекләр дә чикле булган. Ул һәрвакыт нинди генә очракта да  аны сынатмый  торган үзенең эчке тоемлавына ышанган һәм шул ук вакытта үзенең укытучысы итеп Фәйзи Әдһәм улы Гаскәровны санаган.

Кәлимуллинның берничә биюе сюжетсыз. Аларда оста дөньяга карашын белдерә, милли персонажларның эмоциональ һәм психологик характерын пластика белән  интуитив рәвештә ясый. Аңа ир-атныкы белән бергә хатын-кыз бию портретлары да бертигез шәп бирелә.

Татар биюендәге  өч классикның иң кечесе (Г.Х. Таһировтан һәм Ф.Ә.Гаскәровтан соң) Әхмәт Закир улы  Кәлимуллин иҗаты оригинальлеккә һәм олы талантка ия. Балет остасы Әхмәт Кәлимуллин  кыска гомерле булуына карамастан  (ул 1967 елның җәендә вафат булды), милли сәнгать классикасына әверелгән шактый әсәрләр иҗат итәргә өлгерә.

Мансур Әхмәт улы Гатиатуллин 1924 елның 21 августында дөньяга килә. Зур театр каршындагы Мәскәү хореография училищесын тәмамлаганнан соң, 1941-1942 елларда ул Татар опера һәм балет театрында балет артисты буларак тәҗрибә уза, ә 1943-1945 елларда Архангельск өлкәсендәге Беломорск флотилиясендә эстрада ансамблендә хезмәт итә.

1946 елдан Мансур Гатиатуллин Г.Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясендәге Дәүләт җыр һәм бию ансамблендә бию төркеменең солисты булып эшли. Югары  зәвыклы һәм оста башкару техникасына ия булган биюче һөнәре буенча зур иҗади тормыш юлы үтеп, истә калырлык күп кенә образлар иҗат итә.

Гатиатуллин Гаскәровлар тибындагы биюче була: алар бер - берсен ярты сүздән, ярты хәрәкәттән аңлыйлар. Ике талантлы кешене күпьеллык дуслык та берләштерә. Фәйзи Әдһәм улы Мансур Гатиатуллин өчен аның иҗади мөмкинлекләренә таянып, махсус берничә бию куйды.

Милли хореографик лексиконның үзенчәлекләрен, ансамбльнең барлык репертуарын яхшы белүе һәм югары һөнәри осталыгы аңа озак еллар балетмейстер булып эшләргә этәргеч бирде. 1966 елда ул ансамбльнең бию төркемендә укытучы-репетитор булып эшли башлады. Мансур Әхмәт улына берничә буынны ялгап торучы кеше булырга туры килә. Бүгенге көндә бу чорны һәм буыннар чылбырын берничек бәяләп бетереп булмый. Ул кире кайтарып булмаслык  хәзинәне саклап калып, кадерләп безгә тапшырды.

Мөһим күренешләрнең берсе  - татар бию хәрәкәтләре методикасын беренче куллардан алуы, шуңа да ул ансамбльдә укытучы-репетитор, балетмейстер, укытучы-консультант  булып озак еллар хезмәт итә. 1957 елның февралендә ул Татар Дәүләт җыр һәм бию ансамбле биючеләре арасыннан иң беренчеләрдән булып «Республиканың атказанган артисты», ә 1987 елда «ТАССРның халык артисты» исеменә лаек була.

Ансамбльдә эшләү белән беррәттән Мансур Әхмәт улы 1989-2003 елларда Казан дәүләт мәдәният институтының хореография кафедрасында (өлкән укытучы) белем бирә. Күренекле татар балетмейстерларының иҗади мирасы нигезендә ул «Татар биюе» исемле укыту программасын барлыкка китерә. Үз эшенә тугрылык саклаган һәм тыйнаклык сыйфатларына ия булган югары класслы белгеч һәм оста педагог  институтның укытучылары, укучылары һәм хезмәткәрләре тарафыннан һәрвакыт яраткан һәм хөрмәт иткән шәхес була.

Мансур Әхмәт улы Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең даими сәнгать советы әгъзасы һәм киңәшчесе булды. Ветеран - остаз буларак ул яшьләргә милли бию мәктәбенең иң яшерен серләрен өйрәтеп калдырды.

Фердинант Минһаҗ улы Гыймадиев 1945 елның 28 июнендә Казан шәһәрендә туа. Ф.М Гыймадиев Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамблендә 1964 – 2008 елларда хезмәт итә. Бу еллар эчендә ул халык хореографик репертуарының танылган остасы, соңрак укытучы – репетитор була.

Фердинант бию серләрен кечкенәдән, ТАССРның атказанган артисты, танылган татар хореографы  Әхмәт Кәлимуллин җитәкләгән үзешчән сәнгать коллективында өйрәнә башлый.

Професиональ сәхнәдә эшли башлагач, Ф.М. Гыймадиев үзен тырыш һәм хезмәт яратучы артист икәнен исбатлап, әйдәп баручы биючеләрдән башкару серләрен өйрәнүне алдына максат итеп куя. Яхшы һөнәри күрсәткечләре: җиңеллек, пластика, музыкальлелек, һәрвакыт үз өстендә тырышып эшләве аны башка әйдәп баручы солистлардан аерып тора.

Фердинант Минһаҗ  улына «Туй»  (Г.Таһиров куелышында),  «Кичке уеннар», «Тула өмәсе» (Ф.Гаскәров куелышында)  исемле хореографик композицияләрдә уйнау тапшырыла. Ачык һәм колоритлы бию образларын тудыру өчен Фердинант Гыймадиевка милли мәдәниятебезне, халык йолаларын белүе  һәм бай иҗади фантазиясе ярдәм итә. Фердинантның геройлары  -  ул уңган егетләр, шаян бабайлар , күңелле гармунчылар һәм мәдрәсәнең зирәк шәкертләре.

1978 елда Ф.М. Гыймадиевка татар совет сәнгатенең үсешенә зур өлеш керткән өчен «ТАССРның атказанган артисты» исемле мактаулы исем бирелә, ә 1985 елда аңа, биючеләр арасыннан иң беренче булып, «ТАССРның халык артисты» исеме тапшырыла.

Халык бию лексиконының бетмәс-төкәнмәс мирасын, милли характердагы үзенчәлекләрне һәм йолаларны, ансамбльнең бай репертуарын яхшы белү нәтиҗәсендә Ф.М.Гыймадиевка яңа хореографик композицияләр куючы балетмейстерларга ярдәмче булырга мөмкинлек бирә. Артистларның һөнәри осталыкларын югары күтәрер өчен  ул үзеннән бик күп көч куя. Нәкъ шуның нәтиҗәсендә Ф.М Гыймадиев 1985 елда Дәүләт җыр һәм бию ансамбленә укытучы – репетитор итеп билгеләнә.

Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбле бинасында даими узган бию коллективлары җитәкчеләренең Бөтенрәсәй семинарларында Фердинант Минһаҗ улының ачык дәресләре иң югары бәяне алды. Тыңлаучылар аның фольклор материалын яхшы белүен, дәресләрдә җитди һәм иҗади алымнар куллануын билгеләделәр.

Фердинант Минһаҗ  улы ярдәмендә ансамбльнең Алтын фондына кергән  «Аулак өй»  ( Н.Исәнбәт либреттосы, Ф Гаскәров хореографиясе),  «Язгы моң» (Г.Таһиров хореографиясе), «Сарман»  (Г.Таһиров хореографиясе), «Гөлләрем»  (Г.Таһиров хореографиясе), «Өч дус»  ( Ә.Кәлимуллин хореографиясендә), «Кызлар җыены» (Р.Гарипова хореографисендә) әсәрләре саклап калынды һәм торгызылды.

Фердинант Минһаҗ улы Гыймадиев үзенең бөтен иҗади гомерен Ф.Гаскәров, Г.Таһиров, Ә. Кәлимуллиннар нигез салган  һәм татар сәнгатенең алыштыргысыз өлеше булган халык бию традицияләрен саклап калуга һәм баетуга багышлады.

Раилә Гарипова 1946 елның 22 ноябрендә туган.

Россия Федерациясенең атказанган, Татарстан Республикасының халык артисты, Бөтенрәсәй смотрлары лауреаты Раилә Гарипова ярты гасырга якын Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең бию төркемен җитәкли һәм бүгенге көнгә кадәр ансамбль коллективы аның иҗади илһамы астында иҗат итә.

Инициативалы иҗади шәхес, принципиаль җитәкче Р.М. Гарипова - югары квалификацияле белгеч, Татарстанда һәм Россиядә танылган сәнгать эшлеклесе. Һичшиксез, ул ансамбльнең иҗади әйдәп баручыларының берсе. Аңа югары кешелеклелек сыйфатлары белән беррәттән эзләнү, бай импровизация, хезмәт яратучанлык сыйфатлары хас.

Музыканың, җырның, биюнең стилистик бердәмлеге нигезендә халыкка милли рухны, туган җир моңын, татар халкының күңел җылысын җиткерү – Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбле баш балетмейстерының төп бурычы. Аның озак еллар тырыш хезмәте нәтиҗәсендә туган  концерт программалары – ул югары сәнгатьле сәхнә әсәрләре, халык күңеленең эстетик югарылыгын чагылдыручы вокаль-хореографик композицияләр. Ә ансамбль үзе Татарстан республикасының «визит карточкасы» булып тора.

Милли бию фольклор сәнгатендә бай белеме, югары зәвыгы  һәм таланты Раилә Мөхәммәтхан кызына ансамбльнең классик репертуарын тәшкил иткән якты һәм үзенчәлекле постановкалар куярга мөмкинлек бирә.

Һәр яңа бию җиңел бирелми. Аның өчен бик күп йөрергә, фольклорны җыярга, кешеләрне , аларның әйләнә - тирәсен, көнкүрешен һәм йолаларын өйрәнергә кирәк. Бу хәрәкәтләрне төзү генә түгел, ә бию фольклорының эченә үтеп кереп, аны аңлап, шуны югары, классик әсәр итеп халыкка җиткерү.

Раилә Гарипованың башкалардан аерылып торган үзенчәлеге - аның музыкальлелеге һәм пластика аша  кеше тойгыларының нечкә төсмерләрен ачып бирү сәләте. Аның һәр постановкасының үзенчәлеге фикер, музыка, лексика, костюмнарның бердәмлегендә. Татар биюләре – ул халык көнкүрешендәге җылылык һәм юмор белән баетылган җанлы картиналар. Алар үзләренең турылыгы, эмоциональлеге  һәм лирик үткенлеге белән таң калдыра. Үзенең сыгылмалылыгы һәм горурлык хисе белән «Көмеш беләзек» («Серебряный браслет», 2010 ел), яшьлек дәрте белән сугарылган шаян бию «Сосна чабатасы» («Соснинский перепляс», 2011 ел), шигърилеге һәм  лириклыгы белән «Кулъяулык» («Платочек для любимого», 2013 ел) һәм  «Язгы хисләр»  («Весна», 2014 ел) биюләре сокландыра. Р.М Гарипованың иң якты постановкасы ул  беренче куелышыннан соң бүгенге көнгә кадәр  ансамбльнең «визит карточкасы» булып торган «Гармун» әсәре.

Равил Фәттрахман улы Габдрахманов 1954 елның 21 ноябрендә Казанда туа.

ТАССРның Мәдәният министрлыгы һәм Татар дәүләт филармониясенең  юлламасы буенча  Үзбәк хореография училищесын тәмамлаганнан соң, 1972 елда Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамблендә эшли башлый.

Ансамбльдә 26 ел эшләү дәверендә Равил Фәттрахман улы сәхнәдә мөлаемлыгы һәм яхшы һәнәри күрсәткечләре буенча кабатланмас солистларның берсе булды. Аның исеме озак вакыт Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбле игъланнарында кызыл юл белән барды. Бүгенге көнгә кадәр яшь биючеләргә бәя биргәндә «Сыны Габдахмановныкы кебек», «Адымы Габдрахмановныкы кебек», «Сикерүе Габдрахмановныкы кебек»  сүзләрне ишетергә туры килә. Бу артист профессиональ биюче һөнәренең барлык уңай сыйфатларын үзенә алган. Күп булмаган фотосурәтләр, телевизион роликлар, кызганычка каршы, артистның гәүдә тотышына  карап тамашачының залда туган соклану хисләрен тапшыра алмый.

Бүгенге көнгә кадәр  ансамбльнең бию төркеменә яшьләрне эшкә алганда Равил Габдрахманов иҗаты эталон булып тора.

1985 елда күпмилләтле совет сәнгатен пропагандалауга керткән зур өлеше өчен «ТАССРның атказанган артисты» исеменә лаек була.

1989 елда республика телевидениесында «Равил Рабдрахманов бии» дигән фонд язмасы төшерелде, ул анда рус, татар, үзбәк, чегән, әрмән, йемен, испан милләтләренең биюе кергән интернациональ репертуарны башкарды.

1992 елда хореография өлкәсендәге казанышлары өчен Равил Габдрахмановка «Татарстан Республикасының халык артисты» дигән мактаулы исем тапшырыла.

Күп еллар дәверендә Равил Фәттрахман улы Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамблендә классик бию буенча укытучы – репетитор булып хезмәт итте.

Лаеклы ялга чыккач та, ул сәнгатькә хезмәт итүен дәвам итә. Бүген Равил Габдрахманов  –  И.В Әүхәдиев исемендәге Казан музыка көллиятенең  укытучысы. Остаз һәм укучының нәтиҗәле оешып эшләве бу һәрвакытта иҗади уңышка китерә. Яшь буын артистлар өчен хореография өлкәсен камил белгән, сәхнәгә озак еллар хезмәт иткән педагогның тәҗрибәсе бәяләп бетергесез. Талантларга үзенең белемен  тапшырганда мөгаллим бик зур серне ачып бирә  -  халык образының матурлыгына төшендерүдә сәхнә сәнгатен үткәргеч итеп куллана. Равил Габдрахмановның укучылары ул күрсәткән юл белән - биюче буларак, осталык һәм талант аша, туп-туры тамашачы йөрәгенә ышанычлы адымнар белән баралар.

Равил Габдрахманов бии.

Татарстан АССР Дәүләт җыр һәм бию ансамбле, 1989 ел.

Айрат Ринат улы Хәмитов 1970 елның 2 мартында туа.

Сәхнәдәге тормыш юлын 16 яшьтән Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең биючесе буларак башлаганга күрә, ул сәхнә артының бөтен нечкәлекләрен һәм күпкырлылы булуын бик яхшы белә.

Ул гади артисттан сәнгать җитәкчесе дәрәҗәсенә күтәрелгән катлаулы иҗат юлын үзенең туган коллективына багышлады.

Россия Федерациясенең атказанган, Татарстан Республикасының халык артисты Айрат Ринат улы Хәмитов инде 16 ел Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең сәнгать җитәкчесе.

Айрат Хәмитов – инициативалы һәм принципиаль җитәкче, ансамбльнең әйдәп баручысы. Аның гел иҗади эзләнеше, бай импровизаторлык  таланты һәм хезмәт яратучанлыгы югары кешелеклелек сыйфатлары белән үрелеп бара. Айрат Ринат улы – гаҗәеп эшчән кеше, көчле ихтыярлы шәхес, бай фантазияле уйлап табучы остаз.  Аның девизы – халык мирасын саклап калу, үстерү, яңа формалар эзләү һәм югары һөнәри осталыкны булдыру. Һәрвакыт иҗади эзләнүдә булганга күрә, Айрат Ринат улы һәрчак яңалык тәкъдим итә. Ул Алтын фондның матурлыгын, репертуар байлыгын югалтмыйча, иҗади төркемне яңа идея, яңа сулыш белән кабызып җибәрә ала. Айрат Хәмитов җитәкчелегендә ансамбль  һәрвакыт алга бара, үсә һәм заман белән бергә атлый.

Гореф-гадәтләрне дәвам итүче А. Р. Хәмитов бик еш кына күренекле осталарны иҗади хезмәттәшлеккә Россиянең  һәм Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Наталья Сац исемендәге Мәскәү дәүләт яшь тамашачылар музыкаль театрының баш балетмейстеры, постановщик Борис Ляпаевны, Украинаның атказанган артисты, Днепропетровск дәүләт опера һәм балет театрының (Украина) сәнгать җитәкчесе Олег Николаевны, Урал дәүләт академия рус халык хоры баш балетмейстеры Виктор Мироновны, балетмейстер Марат Кәримовны (Башкортстан Республикасы), режиссер – постановщик Сергей Цветковны (Мәскәү) , балетмейстер-постановщик Ольга Зотованы ( Мәскәү), режиссер – хореограф, Россия Федерацисенең атказанган сәнгать эшлеклесе, Татарстан Республкасының халык артисты, Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты Георгий Анатольевич Ковтунны  (Санкт-Петербург каласы), композиторлар  Юрий Чаплинны, Радик Сәлимовны, рәссамнар: Бөтенрәсәй смотрлары лауреаты, Татарстан Республикасының атказанган сәнгать эшлеклесе Лариса Чубукованы, Татарстан Республикасының атказанган сәнгать эшлеклесе Наилә Кумысникованы, Б.Урманче исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты Елена Ермолинаны, Россия Федерациясе рәссамнар Союзы әгъзасы, Б.Урманче исемедәге Дәүләт премиясе лауреаты Асель Исмәгыйлеваны, Людмила Волкованы һәм башкаларны чакыра.

Иҗади хезмәттәшлектә күп кенә яңа проектлар туды, алар арасында  «Казан турында риваять»,  «Истамбул яшеннәре»,  «Җиде мәрҗән»,  «Сугыш», «Изге бакча». Рәссамнарның, композиторларның, балетмейстерларның  иҗади күзаллавын анализлап, Айрат Хәмитов сәхнә иҗатының  яңа формаларын кыю кулланып, аларны милли төсмерләр белән баета.

«Изге бакча» театраль  тамашаны  караганнан соң, Россия Федерациясенең атказанган артисты Гедиманас Таранда хезмәттәшләрне котлады  һәм милли коллективларның нинди юнәлештә барырга кирәк икәнен ансамбль бик ачык күрсәтте дип билгеләп үтте. Танылган балетмейстер: «Монда халык фольклоры да бар, нинди милли инструментлар, нинди тавышлар!..», - диде һәм «Программаны әзерләгәндә күләме һәм кыенлыгы буенча 5 спектакль чыгарырлык дәрәҗәдәге фантастик эш эшләнелгән», -  дип өстәде.

Бүгенге көндә аеруча якты хисләр уята торган постановка ул – «Татар туе» ( «Татарская свадьба») дип исемләнгән музыкаль –хореографик спектакль. Бу программаның асылында Россия төбәкләрендә яшәүче татар халкының бай гореф-гадәтләре ята. Бүгенге көндә коллективның барлык программаларының  нигезендә чын халыкчынлык сыйфатларын туплаган татар халкының җыр, бию, музыкаль йолалары заман таләрләре белән бергә үрелеп бара. Алар  эчке драматургия һәм динамика  белән баетылып, татар халкының мәдәни-этнографик кичерешләрен ачып салып, югары башкару осталыгы белән сугарылган чын спектакльләр. Җитәкченең элек куелган  программаларны җентекләп өйрәнү һәм үзенчәлекле фикер йөртүе нәтиҗәсендә сәхнәгә бердәм халыкчан музыкаль тамаша менде. Бу сәхнә куелышының яңа төре – монда катнашучылар җырчы, биюче, музыкант кына булып калмыйча, рольне драма артистлары дәрәҗәсендә уйныйлар.

Музыкаль спектакльләрнең чишмә чыганагы булып Татар академия драма театрының  30 нчы елларда Солтан Габәши, Салих Сәйдәшев, Гай Таһиров  тарафыннан иҗат ителгән әсәрләрне санарга була. 40-50 елларда ансамбльдә актерлык бию традицияләрен «Тула өмәсе», « Аулак өй» («На посиделках») исемле постановкалары белән дәвам итүчеләр Зөләйха Әхмәтова, Александр Ключарев, Фәйзи Гаскәров булдылар. Бу тарихи җепләр безгә кабат иҗади буыннарның тыгыз бәйләнештә икәнен дәлилли.

Ләйсән Хәмитова (Мостафина) 1973 елның 30 декабрендә Казанда туа. Кыз иҗади гаиләдә үсә, шуңа күрә кызчыкның тормышы кечкенәдән бию сәнгате белән бәйләнә. Тиз арада ул Раилә Гарипова җитәкләгән Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең бию студиясендә шөгыльләнә башлый. Студияне уңышлы тәмамлап, 1986-1991 елларда Ләйсән «Халык биюе ансамбле артисты»  белгечлеге буенча Уфа хореография училищесында белем ала.

1991 елда Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең бию төркеменә эшкә килә. Матур сәхнә кыяфәте, артистизм, югары башкару осталыгына ия булган  балет артисты һәм солисты үзен квалификацияле белгеч һәм тырыш хезмәткәр буларак күрсәтә.

Айрат һәм Ләйсән Хәмитовларның бию дуэты Казанда, Татарстанда  һәм Россиядә уза торган барлык чараларда бик актив катнаша. Бу пар гастрольләр белән якын һәм чит илләрдә чыгыш ясый. Дуэтның репертуарын үзләре куйган 20 дән артык бию тәшкил итә. 2002 елда М. Җәлил исемендәге Татар дәүләт академия опера һәм балет театрында дуэтның иҗат кичәсе уза.

1997-2002 елларда Ләйсән Рәшит кызы социаль-мәдәни эшчәнлек менеджменты белгечлеге буенча Казан дәүләт мәдәният университетында белем ала. 1998-2013 елларда ул Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбле каршындагы мәктәп – студия укытучысы. Ләйсән Рәшит кызының тырыш эшчәнлеге нәтиҗәсендә студия коллективы күп кенә бәйгеләрдә лауреат исемнәрен яулый. 2020 елда Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамблендә вокал-хореографик студия яңадан торгызыла һәм аның сәнгать җитәкчесе булып Ләйсән Рәшит кызы билгеләнә.

Яңа хореографик куелышларда тиз ориентлашу, репетицияләргә тырышып әзерләнү - болар барысы да сәхнә куелышларының югары сыйфатында чагыла.

2013 елдан Ләйсән Рәшит кызы Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең укытучы - репетиторы булып эшли. Бу эшне ул Казан дәүләт мәдәният институтының халык биюе кафедрасында өлкән укытучы хезмәте белән бергә алып бара. 2020-2021 елларда ул хореография сәнгатенең кафедра мөдире булып хезмәт итә. Ләйсән Рәшит кызы студентларга һәм профессионал башкаручыларга халык биюен өйрәтүгә зур игътибар бирә.

Казан дәүләт мәдәният нституты хезмәткәре буларак, Ләйсән Рәшит кызы 2013-2021 елларда күп кенә мәкалә һәм монографияләр нәшер итте. Аның хезмәтләре Россия Федерациясенең фән һәм мәгариф министрлыгы тарафыннан укыту программаларында кулланырга тәкъдим ителде. Татар, үзбәк һәм классик бию буенча укыту методикаларын язып, ул югары уку йорты укытучылары һәм укучылары белән бик актив рәвештә тәҗрибәсе белән уртаклаша.

Хәмитова Ләйсән Рәшит кызы Татарстанда һәм читтә уза торган театральләштерелгән бәйрәмнәрнең, концертларның, тамашаларның, юбилей программаларының, рәсми чараларның әйдәп баручы балетмейстерларының берсе. Бай теоретик һәм практик белемнәрен кулланып, Ләйсән Рәшит кызы милли иҗади мәдәниятебезне Бөтенрәсәй киңлегенә чыгаруда  иҗади проектларны тормышка ашырды. Ул 20 елдан артык хореография юнәлешендә яшьләрнең иҗади потенциалын арттыру өстендә хезмәт куя.

Хореография сәнгате өлкәсендәге казанышлары өчен Л. Р. Хәмитовага 1997 елда «Татарстанның атказанган артисты»  дигән мактаулы исем бирелде. 2002 елда Татарстан Республикасы мәдәният министрлыгының Мактау Грамотасы белән бүләкләнә. 2003 елда Л.Р. Хәмитовага  Мәскәүдә узган  «Лидер 2002»  конкурсының  «Парлы халык биюен профессиональ башкару буенча Россия лидеры»  номинациясендә 2 нче премиясе тапшырыла. 2004 елда Татарстан Республикасы Президенты Указы нигезендә Ләйсән Рәшит кызына «Татарстанның халык артисты»  исемле мактаулы исем тапшырыла. 2005 елда Россия Президенты указы буенча ул «1000 еллык Казан»  медале белән бүләкләнә.

Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбле репертуарында Ләйсән Рәшит кызы Хәмитованың күп кенә балетмейстырлык хезмәте урын алган, шулар арасында «Кара-каршы», «Сөлгеләр белән бию», «Чишмә», «Трио испан биюе», «Аргентина көтүчеләре биюе», «Кырда», «Татарстан яшьлеге», «Кытай биюе», «Идел буйлап», «Әтнә кичләре», «Россия дуслары», «Без-татарлар», «Динә Гарипова белән этно», «Мизгел», «Очрашу», шулай ук Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең Россиядә  һәм чит илләрдә чыгыш ясар өчен куелган төрле композицияләр.

Ләйсән Хәмитованы хезмәттәшләре бик ярата һәм хөрмәт итә! Күп еллар дәвамында ул балетмейстер һәм биючеләргә үзенең тәҗрибәсен өләшә, Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең яңа программаларын әзерләү  өстендә актив ярдәм итә. Ләйсән Рәшит кызын Россиядә,чит илләрдә уза торган мәртәбәле конкурс-фестивальләргә жюри әгъзасы һәм эксперт буларак чакыралар. Ул – татар биюе буенча Халыкара мастер-класслар авторы, Россиянең төрле  шәһәрендә көтеп алынган кунак, әлбәттә инде, Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленең иң абруйлы иҗади җитәкчеләренең берсе.

Рәшит Шәкүр улы Мостафин 1946 нчы елның 6 нчы гыйнварында туа. Рәшит Шәкүр улы Мостафин Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамблендә 1964 нче елдан баянчы, ә 1976 нчы елдан, Казан дәүләт мәдәният институтын тәмамлагач, оркестр бүлегенең дирижеры һәм җитәкчесе.

Инициативалы, иҗади шәхес, принципиаль җитәкче Р.Ш. Мостафин  Татарстанның һәм Россиянең танылган сәнгать эшлеклесе һәм югары  квалификацияле белгеч булып тора. Ул ансабльнең хезмәт сөючән, иҗади эзләнүчән, югары дәрәҗәдә кешелеклелек сыйфатларына һәм бай импровизатор талантына ия булган лидерларның берсе.

Рәшит Шәкүр улы Татарстан республикасының  әйдәп баручы баянчы- башкаручыларның берсе. Югары һөнәри осталыгы, үзенчәлеклелеге, иҗади фантазия һәм чиксез импровизацион башкару осталыгы, тәҗрибә белән кушылган табигый музыкальлеге,  югары сәләте һәм милли музыкаль фольклорны яхшы белүе Рәшит Мостафинны халык көйләрен иң яхшы башкаручы итә дә инде. Бу музыкант  әсәрне төрле төсләргә баетып, аерым бер хис һәм дәрт белән виртуоз рәвештә башкарып бирә ала. Тамашачы оста башкаручы уйнаган көйгә ияреп, татар җырын үзенә сеңдерә.

Аны аранжировка остасы һәм композитор буларак та беләләр. Ул катнаш оркестр (думбра, скрипка, баян, курай, кубыз, флейта, гобой, кларнет, бәрмә уен кораллары, милли гармуннар)  өчен борынгы милли җырларны, бию көйләрен эшкәрткән, күп кенә музыка уен коралларында уйнау техникасына ия. Мостафин Р.Ш. күпсанлы җырлар һәм 40 тан артык композицион әсәрләр авторы. Аның хезмәтләре арасында Казанның 1000 еллыгына багышланган «Казан турында риваять» исемле театральләштергән программада оркестр өчен эшкәртмәләр, Бөек Җиңүнең 65 еллыгына музыкаль спектакль өстендәге эш (2010 ел), «Көнбагыш» һәм «Чабата» (2011 ел) биюләре өчен халык музыкасы эшкәртмәләре, «Чалыштыру»  (2012 ел)  һәм «Бәйрәм биюе»  (2013 ел)  постановкалары өчен музыка, оркестр өчен «Татар халык җырларына фантазия» эшкәртмәсе (2014 ел), «Рус сюитасы» вокал-хореографик композициясендә халык җырларының эшкәртмәсе, (2015 ел). Уникаль инструметаль  -  башкаручы, оркестрның абруйлы җитәкчесе күп кенә Дәүләт бүләкләре һәм дипломнар белән бүләкләнә.