Без - татарлар

Тарихи яктан шулай килеп чыккан, татарлар Россиянең барлык төбәкләренә дә таралганнар. Безнең ил территориясендә Казан, Әстерхан, Пермь, Самара, Кырым, Себер, Түбән Новгород, Мәскәү татарлары, шулай ук татарлар - мишәрләр, типтәрләр, керәшеннәр, ногайбәкләр яши. Күп төбәкләрдә алар зур дәүләтебезнең башка милләт вәкилләре белән күрше булып торалар. Һәр төбәкнең татар мәдәнияте үзенә шул җирлекнең энергиясен сеңдергән кабатланмас субкультурага ия.

Чувашстан республикасы татарлары.

Республика территориясе Идел буе Болгары, Алтын Урда һәм Казан ханлыгы составына кергән. 16 йөзнең икенче яртысында Присурьега (Чувашстан республикасының көнбатыш һәм көньяк-көнбатышына) агач ныгытмалы юл линияләрен саклау өчен йомышлы татар-мишәрләре күчерелгән.17 гасырда шул ук ысул белән Була һәм Кубня елгалары бассейннары ( Чувашстан республикасының көньяк-көнчыгышы) үзләштерелә.

18 гасырда бу территориянең төньяк-көнчыгышында Казан татарлары җирлеге барлыккак килә (хәзерге Янгильдино, Альменево, Козловский районнары). 1708-1920 елларда республика территориясенең зур өлеше Казан губернасы составына керә. Хәзер татарлар Чабаксар, Канаш, Яңа Чабаксар, Батыр шәһәрләрендә күпләп яшиләр. Республиканың Комсомол, Козловка, Шомаршы, Ибрес, Яльчик районнарында 16 татар һәм 12 катнаш (нигездә чуваш-татар) авыллары бар. Иң эреләре Шыгырдан, Татар Сунышуы, Урмай, Тукай авыллары.

Пермь татарлары.

Татарларның ата-бабалары элек-электән Пермь крае территориясендә яшәгәннәр. 17 йөздә татар халкы Урта Идел буеннан күченүчеләр хисабына арткан. Традицион эшчәнлек төрләреннән кала (терлекчелек, аучылык, умартачылык) татарлар металл эзләү һәм чыгару белән дә шөгыльләнгәннәр. Руда эзләүче татарлар хөкүмәт экспедицияләренә, шулай ук шәхси эшмәкәрләргә дә руда ятмаларын эзләүдә булышканнар. Кайберләре үзләре дә рудопромышленник булып киткәннәр. (19 йөздә Пермь губернасында 360лап рудопромышленник исәпләнә. Нигездә губернаның Төньяк волостьларында яшәүче татарлар һәм башкортлар).

Хәзерге вакытта татарлар Березники, Гремячинск, Губаха, Кизел, Пермь, Чайковский шәһәрләрендә, Барда, Каен, Куедино, Кунгур, Октябрьск, Осинск, Пермь, Суыксу, Чайковский, Чернушино,Чусово районнарында яшиләр.

Самара татарлары.

Татарларның ата-бабалары Идел буе Болгары чорыннан Самара җирлегендә, соңрак Алтын Урда составында яшәгәннәр. 16 йөзнең икенче яртысында, өлкәнең хәзерге территориясенең төньяк-көнчыгыш өлешендә беренче йомышлы татар авыллары барлыкка килгән. (Әлки, Камышлы, Татар Байтуганы һәм Җылы Стан).

Бүгенге көндә татарлар Самара,Тольятти, Сызрань, Похвистеново, Яңа Куйбышев, Чапаевск, Кинель, Отрадный, Жигулёвск, Октябрьск, Камышлы, Шентала, Ставраполь, Идел, Кошки, Чаллы-Вершинск һ.б. районнарында яшиләр. Өлкәнең төньяк-көнбатышында һәм төньяк-көнчыгышында, барлыгы 10 районында 28 татар җирлеге урнашкан.

Мәгълүмат «Татарларның Россия Федерациясендә компактлы яшәгән төбәкләре» фәнни-методик басмасыннан алынды. (Җаваплы редактор Л.М. Айнетдинова, Б.Л.Хәмидуллин. – Казан: «Татарстан Фәннәр академиясенең Татарстан энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты», 2016 ел.

Әстерхан татарлары.

Әстерхан өлкәсе-төрки халыкларның иң борынгы төбәкләреннән берсе. Әстерхан татарлары дигән этно-территориаль төркем тулысынча Әстерхан ханлыгы чикләрендә формалашкан.

Хәзерге вакытта Әстерхан өлкәсендә 3 татар һәм 21 катнаш торак пункты бар. Татарлар Әстерхан, Нариман һәм Идел буе районнарында, аерым төркем булып Ахтуб, Икрәнә, Лиман, Черноярск районнарында яшиләр.

Түбән Новгород татарлары.

Өлкә территориясе татарлар тарафыннан 13-15 гасырларда үзләштерелә башлый. Шул вакытта Сараклыч (хәзерге Сарово) шәһәренә, Арзамас шәһәре тирәсендәге татар җирлекләренә нигез салына.15-16 гасырда өлкәнең көньяк-көнчыгышында (Исерәк һәм Сүрәнә районнары) татарлар саны Кадома, Кормыш, Ядрәнә җирлекләреннән күченеп килгән йомышлы татарлар хисабына арта.

1612 елда йомышлы татарлар яшәгән 13 җирлек Алатыр өязендә һәм Арзамас, Кормыш өязләрендә дә авыл җирлекләре була. Бүгенге көндә татарлар Балахна, Бор.Дзержинск, Кстово, Түбән Новгород шәһәрләрендә, Түбән Новгород (17), Сергач(7), Спас(4), Шилнә(4), Княгинский(1), Беренче май(1) һәм Сеченск(1) районнарында күпләп яшиләр.

Керәшеннәр.

Идел һәм Урал татарлары составындан этноконфессиональ төркем. Алар Православия динендә. Керәшеннәр нигездә Татарстанда, Башкортстанда, Удмуртиядә, шулай ук Самара һәм Киров өлкәләрендә күпләп яшиләр.

2002 елгы Бөтенроссия җанисәп алу нәтиҗәләре буенча, керәшен татарлары субэтник төркем дигән статуска ия булдылар. (Материал Википедиядән алынды).

Казан татарлары.

Татарлар чыгышлары белән шәрык кавеменнән, телләре белән төрки халыклар төркеменнән булып, сөнниләр юнәлешендәге ислам динен тотучы халык буларак, Россиядә халык саны буенча икенче урынны алып тора. Хәзерге Идел буе татарларының бабалары халыкларның бөек күчеш чорында (IV гасыр) төрки телле һуннар белән Азия җирлегеннән чыгып, хәзерге Россиянең көньяк Европа өлешенә (Приазовье, Төньяк Кавказ) килеп төпләнгән дигән фикер бар.

Бу дәүләт (Казан ханлыгы) Урта һәм Түбән Идел буенда киң территорияне биләп торган. Бу территория дәүләтнең төп нигезен үз эченә алган. Биредә татар халкы һәм Урта Идел буеның башка халыклары яшәгән.

Нигездә татарлар яшәгән ханлыкның төп үзәге Татарстан республикасы территориясенә туры килә. Ә бәйле (буйсындырылган) җирләр көнчыгышта Урал елгасына (ул чакта Җаек), көньякта Саратовка (Сарытау), көнбатышта Сүрә елгасына һәм төньякта Нократ елгасына кадәр барып җитә. («Татарлар… Горур исем» / А.М.Әминев.-Казан: «Ихлас» нәшрияты, 2020 ел.)

Тирән тарихи тамырлары булган дәүләтчелек Үзәк Евразия киңлекләрендә яшәгән хәзерге татар халкының борынгы бабаларына көнчыгыштан көнбатышка-Иртыштан алып Кырымга кадәр, төньяктан көньякка-Болгар һәм Казан чикләреннән Каспий зонасына кадәр булган зур җирлектә этник берлек булып тупланырга мөмкинлек бирде. Бу берлек (җәмгыять) фәнни тарихка «татар суперэтносы» ( яки «мөселман», «төньяк мөселман») дигән исемнәр белән кереп калды. Татар халкының сәяси тарихы «татар» этнонимы барлыкка килү тарихы һәм халыкның үзе, аның теле, мәдәнияте формалашуында зур роль уйнаган тарихтан аерылгысыз. («Татарлар тарихы»/ Р.Г.Фәхретдинов. –Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2018 ел.)